Ochrona prawna seksualności człowieka
Prawne pojęcie seksualności człowieka
W zakresie ochrony prawnej do połowy XX wieku seksualność była uznawana głównie za element obyczajności, tj. przyjętych w społeczeństwie na danym etapie rozwoju chronionych prawem norm etyczno-społecznych, a więc w postrzeganiu seksualności wyeksponowane było dobro ogółu, a nie jednostki. Ewolucja przedmiotu ochrony przestępstw seksualnych doprowadziła na przełomie lat 50 i 60 XX wieku do powstania pojęcia wolności seksualnej, która zdobyła znaczenie jako uprawniona społecznie forma ekspresji osobowości i jej istotny składnik, który wymaga ochrony prawnej.
Seksualność, jako element obyczajności (ujęcie historyczne),
Seksualność, jako element osobowości, godności, wolności człowieka.
-Wolność seksualna: jako element osobowości, godności, podmiotowości człowieka jest przyrodzona każdemu człowiekowi od chwili narodzin,
-Zdolność do samodzielnego korzystania z wolności seksualnej, prawna możliwość samodzielnego decydowania o swoim życiu w sferze seksualności (dopuszczalność decydowania o stosunku seksualnym 15 rok życia [art. 200 kk], zdolność do zawarcia małżeństwa - 18 rok życia, kobiety wyjątkowo 16 rok życia [art. 10 krio]), samodzielne podejmowanie czynności w sferze ochrony prawnej (czynności procesowych) jest uzależniona od pełnej zdolności do czynności prawnych i czynności procesowych (osiągana z uzyskaniem pełnoletności).
Źródła ochrony prawnej:
Hierarchia źródeł prawa.
Konstytucja i prawo międzynarodowe, chociaż wysnują się wyżej w hierarchii źródeł prawa, zawierają zapisy ogólne. W praktyce podstawowym źródłem prawa, zawierającym instrumenty ochrony prawnej są ustawy. Skargi konstytucyjne lub skargi do trybunałów (Strasburg/Luksemburg) wchodzą w grę dopiero, gdy ustawy regulują daną kwestię w sposób sprzeczny z Konstytucją lub prawem międzynarodowym albo nie regulują danej kwestii i w ten sposób nie zapewniają ochrony przewidzianej w Konstytucji lub prawie międzynarodowym.
Konstytucja
W Konstytucji RP oraz aktach prawa międzynarodowego brak jest bezpośredniego odwołania do takiego dobra prawnego, jak wolność seksualna, jednak mieści się ono w prawie do prywatności, które jest zaliczane do podstawowych praw i wolności człowieka.
Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych (art. 30)
Wolność podlega ochronie, każdy ma obowiązek przestrzegać wolności innych, ograniczenia tylko w zakresie niezbędnym dla bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw (art. 31).
Zasada równości (art. 32), równość płci (art. 33).
Prawo do ochrony życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym (art. 47)
Polscy konstytucjonaliści unikają definiowania pojęcia godności człowieka. Jest ona symbolicznym zespoleniem wszystkiego tego, co wspólne dla ludzi i stanowi wartość, która pozwala rozpoznać przynależność do gatunku ludzkiego. Jest ona wartością najwyższą, która stanowi wzór dla innych wartości, a jej ochrona ma na celu ochronę człowieczeństwa. W związku z tym godność człowieka jest najwyższą wartością całego porządku konstytucyjnego, która wyznacza charakter działań państwa i sposób interpretacji poszczególnych praw i wolności. W Konstytucji znajdujemy odwołanie do liberalnej koncepcji wolności, zgodnie z którą granicą wolności jednostki jest jednakowa wolność innych osób. Stąd też wynika nałożony na wszystkich obowiązek poszanowania wolności innych osób (art. 31 ust. 2).
Godność każdego człowieka podlega ochronie, niezależnie od sytuacji procesowej, w jakiej się znajduje (powód, pozwany, oskarżony, pokrzywdzony, świadek). Szczegółowy zakres ochrony znajduje wynika z przepisów regulujących dane postępowanie.
Prawo międzynarodowe (umowy, konwencje)
Prawo międzynarodowe zawiera zapisy ogólne, precyzowane w różny sposób przez prawo krajowe, które jednak nie może być sprzeczne z prawem międzynarodowym. Zapisy poszczególnych konwencji (umów) powtarzają się, natomiast praktyczne znaczenie mają mechanizmy egzekwowania zapisów prawa międzynarodowego.
Konwencja ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Rzym. 1950-11-04
Organ ochrony: Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu
Prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego (art.8).
Prawo do małżeństwa (art.12)
Zakaz dyskryminacji (art. 14).
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych. Nowy Jork
Brak wyodrębnionego organu, przed którym jednostka mogłaby dochodzić swoich praw w oparciu o MPPOiP.
Prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego (art.17)
Prawo do małżeństwa (art.23)
Zakaz dyskryminacji (art. 26)
Deklaracja Praw Seksualnych WHO
Brak mocy wiążącej.
Prawo do wolności seksualnej
Prawo do odrębności seksualnej, integralności oraz bezpieczeństwa seksualnego ciała
Prawo do prywatności seksualnej
Prawo do równości seksualnej
Prawo do przyjemności seksualnej
Prawo do emocjonalnego wyrażania seksualności
Prawo do swobodnych kontaktów seksualnych
Prawo do podejmowania wolnych i odpowiedzialnych decyzji dotyczących posiadania potomstwa.
Prawo do informacji seksualnej opartej na badaniach naukowych
Prawo do wyczerpującej edukacji seksualnej
Prawo do seksualnej opieki zdrowotnej
Prawo Unii Europejskiej – Europejski Trybunał Sprawiedliwości w Luksemburgu
Ochrona seksualności człowieka w prawie cywilnym
Prawo rodzinne
Art. 23 KRiO równość praw w małżeństwie, obowiązek wspólnego pożycia, pomocy i wierności.
Brak możliwości egzekwowania prawa/obowiązku wspólnego pożycia, jednakże niewypełnianie tego „podstawowego” obowiązku bez uzasadnionej przyczyny może prowadzić do uznania winy rozpadu pożycia przy orzeczeniu rozwodu.
Kodeks cywilny – ochrona dóbr osobistych (godność, prywatność),
Dobra osobiste człowieka (m.in. zdrowie, wolność, cześć, wizerunek) pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach (art. 23)
Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny (art. 24)
Art. 445 (§1) W wypadkach przewidzianych w artykule poprzedzającym sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę. (§2) Przepis powyższy stosuje się również w wypadku pozbawienia wolności oraz w wypadku skłonienia za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu. (§3) Roszczenie o zadośćuczynienie przechodzi na spadkobierców tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego
Art. 448 W razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny.
W przypadku naruszenia dobra osobistego, jakim jest seksualność jednostki możliwe są roszczenia:
- o zaprzestanie naruszeń (np. zaprzestanie rozpowszechniania informacji o życiu prywatnym, zaprzestanie wyzywania „ty pedale”, itp),
- o podjęcie działań potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia (np. przeprosiny),
- zadośćuczynienie pieniężne (brak ustawowych „widełek” wysokości zadośćuczynienia, przy ustalaniu wysokości bierze się pod uwagę indywidualnie dla każdego przypadku: wysokość żądania (sąd nie może zasądzić ponad żądanie), stopień naruszenia, skutki dla pokrzywdzonego).
Powództwo o ustalenie płci
(art. 189 kpc) – procedura postępowania, proces.
Brak samodzielnej podstawy materialnej, ani odrębnego postępowania do sądowego ustalenia płci (błędnie nazywanego „sądową zmianą płci”). Wykorzystuje się art. 189 kpc, który stanowi jedynie, że „powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny”.
Z powództwem występuje zainteresowany (powód) przeciwko swoim rodzicom (w przypadku ich braku ustanawia się kuratora). Właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd okręgowy. Nawet jeżeli rodzice zgadzają się z wolą swojego dorosłego dziecka lub w ogóle nie interesują się sprawą, muszą zostać pozwani, bo istnienie przeciwstawnych stron jest warunkiem procesu. Niezbędnymi dowodami są: opinia psychologiczna i seksuologiczna (w miarę potrzeby biegłych innych specjalności) oraz przesłuchanie stron, zwłaszcza powoda. Dowody dopuszcza sąd (prywatna opinia lekarska nie jest opinią biegłego). Powód i pozwani mają równe prawa w procesie, w szczególności w składaniu wniosków dowodowych.
Dopiero po wyroku ustalającym płeć możliwa staje się operacja II i III stopnia, w wyniku której powód zostanie pozbawiony możliwości płodzenia, bo inaczej lekarz wykonujący operację narazi się na odpowiedzialność karną z art. 156§1 pkt 1 kk (kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci pozbawienia człowieka zdolności płodzenia podlega karze od roku do lat 10). Zgoda pacjenta nie jest wystarczająca do wykonania takiej operacji, bo prawo zabrania dysponowania swoim zdrowiem w sposób skutkujący ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu. Dopiero wyrok ustalający płeć uchyla bezprawność takiego zachowania, a sama operacja staje się akceptowalnym prawnie zabiegiem medycznym.
Zakaz dyskryminacji w kodeksie pracy
Art. 113 kp zakaz dyskryminacji, explicite ze względu na orientację seksualną.
Ochrona seksualności człowieka w prawie karnym
Ochrona materialna
Pojęcie przestępstwa (zawiniony czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, którego społeczna szkodliwość jest wyższa niż znikoma), zdolność deliktowa (zdolność do ponoszenia odpowiedzialności karnej za popełnione przestępstwo; w zasadzie po ukończeniu 17 roku życia (art. 10§1 kk), w przypadku niektórych, poważnych przestępstw po ukończeniu 15 roku życia, jeżeli „okoliczności sprawy, stopień rozwoju sprawcy, jego warunki i właściwości osobiste za tym przemawiają” (art.10§2 kk), m.in. gwałtu zbiorowego, od czerwca ponownie gwałtu ze szczególnym okrucieństwem).
Przestępstwa:1) zbrodnie – zagrożone karą nie niższą niż 3 lata pozbawienia wolności, można popełnić wyłącznie umyślnie,
2) występki – zagrożone karą powyżej 20 stawek dziennych grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności przekraczającej miesiąc.
Wykroczenia: czyn zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5.000 złotych lub nagany.
Przedawnienie karalności przestępstw:
[Art. 101 kk]
(§1) Karalność przestępstwa ustaje, jeżeli od czasu jego popełnienia upłynęło lat:
30 - gdy czyn stanowi zbrodnię zabójstwa,
20 - gdy czyn stanowi inną zbrodnię,
2a) 15 - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 5 lat,
10 - gdy czyn stanowi występek zagrożony karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata,
5 - gdy chodzi o pozostałe występki.
(§2) Karalność przestępstwa ściganego z oskarżenia prywatnego ustaje z upływem roku od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy przestępstwa, nie później jednak niż z upływem 3 lat od czasu jego popełnienia.
(§3) W wypadkach przewidzianych w §1 lub 2, jeżeli dokonanie przestępstwa zależy od nastąpienia określonego w ustawie skutku, bieg przedawnienia rozpoczyna się od czasu, gdy skutek nastąpił.
Ochrona prawna seksualności człowieka
